دیه که در زبان فارسی به آن خون بها نیز گفته می شود ، به معنای مالی است که شخص در صورت قتل یا جراحت غیر عمد فرد دیگری و یا در قتل و جراحت های عمدی که اولیای دم از قصاص گذشت کنند یا قصاص به هر دلیلی ممکن نباشد ، باید بپردازد .
لزوم پرداخت دیه از فقه اسلامی وارد قوانین کشور ما شده است و قواعد و مقررات مرتبط با آن نیز مبتنی بر دستورات شارع مقدس است .
دیه از منظر قانون گذار انواع متفاوتی دارد که متناسب با ایراد وارده و عضو مورد جنایت ، میزان آن تغییر می کند . به همین دلیل در این مقاله قصد داریم ضمن ارائه ی تعریفی از دیه و ماهیت آن ، به بررسی انواع دیه در قانون بپردازیم .
پیشنهاد میکنیم مطالعه کنید : دیه نخاع قطع شده و ستون فقرات شکسته شده چگونه محاسبه می شود؟
دسترسی آسان به سرفصل ها
دیه چیست ؟
ماده ی ۴۴۸ قانون مجازات اسلامی در تعریف دیه اینطور بیان می کند که : « دیه مقدر ، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس ، عضو یا منفعت ، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد مقرر شده است . »
بنابراین می توان گفت دیه در دو مورد تعیین می شود :
۱)زمانی که جنایت غیر عمدی ( شامل جرم شبه عمد ، خطای محض و ایراد ضرب و جرح ) صورت گرفته باشد ، شخص مرتکب با پرداخت دیه مجازات خواهد شد .
۲) زمانی که جنایت عمدی به هر دلیلی منجر به قصاص نشود ، مثل این که خانواده ی مقتول از حق قصاص خود گذشت کرده و درخواست مطالبه دیه داشته باشند و یا زمانی که قاتل پدر یا جد پدری مقتول باشد که در این صورت قصاص از او ساقط شده و ملزم به پرداخت دیه خواهد بود .
ماهیت دیه :
در مورد ماهیت دیه ، که آیا مجازات محسوب می شود یا جبران خسارت ، نظرات متفاوتی از سوی حقوقدانان ارائه شده است . از یک سو در دیه جلوه هایی از مجازات های مالی دیده می شود ؛ مثل اینکه میزان آن نسبت به افراد مختلف متفاوت نبوده و برای همه یکسان است . ولی از سوی دیگر پرداخت دیه به شخص قربانی ، به جای واریز کردن آن به خزانه دولت ، آن را به جبران خسارت شبیه تر می کند ، چرا که مجازات های نقدی باید به صندوق دولت پرداخت شوند ، نه قربانیان . بنا به چنین دلایلی هر چند که قانون گذار در قانون مجازات اسلامی آن را در زمره مجازات ها قرار داده است ، می توان ماهیت دیه را به عنوان نهاد مستقلی دانست که به طور همزمان دارای ویژگی هایی از کیفر و مجازات و همچنین ویژگی هایی از غرامت و جبران خسارت است .
پیشنهاد میکنیم مطالعه کنید : دیه لاله گوش و پارگی پرده گوش
انواع و میزان دیه :
میزان دیه ای که باید در جنایت علیه جسم و جان افراد پرداخت شود بر اساس عوامل مختلف ، دارای انواع متفاوتی است که در ادامه به بررسی آن ها می پردازیم :
الف ) بر اساس نوع صدمه
اگر صدمه وارد شده موجب سلب حیات و مرگ شخص مجنی علیه ( قربانی ) شود ، دیه قابل پرداخت متفاوت با حالتی است که صدمه جسمی وارد شده به فرد صرفا موجب آسیب کمتر از مرگ او شده باشد ، بنابر این میزان دیه قتل و دیه جنایات مادون نفس به ترتیب عبارتند از :
۱) دیه قتل : دیه قتل معادل دیه ی یک انسان کامل است که مطابق موازین فقهی باید برابر با قیمت صد شتر محاسبه شود و مطابق ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی ، میزان آن هر ساله در ابتدای سال توسط رئیس قوه قضاییه اعلام شود .
۲) دیه جنایات مادون نفس : منظور از جنایات مادون نفس مواردی است که صدمه منجر به مرگ شخص نشده است ، اما به اعضا یا منافع او ( مثل حس بویایی یا بینایی ) آسیب وارد کرده است .
این نوع از دیه را در حالات متفاوتی می توان بررسی کرد :
۱_ دیه اتلاف اعضا : منظور از اعضاء در اینجا ، اعضای طبیعی بدن شخص است نه مصنوعی ، چرا که از بین بردن اعضای مصنوعی با تصریح ماده ۵۶۶ قانون مجازات اسلامی فقط سبب ضمان مالی می شود .
قاعده کلی در خصوص دیه اعضا بر این است که اعضای فرد ، که از آن ها فقط یک عدد در بدن انسان وجود دارد مثل زبان ، بینی ، گردن ، ستون فقرات ، نخاع و آلت تناسلی ، دیه کامل دارند . و اعضای زوج ، که از آن ها دو عدد در بدن موجود باشد ، مثل چشم ، گوش ، دست ، پا ، لب ، هر یک از دو طرف اندام تناسلی زن و بیضه ، معادل نصف دیه کامل است و در صورتی که هردوی آن ها تلف شود ، دیه کامل محاسبه می شود .
البته در خصوص اعضای زوج ، این نکته قابل به ذکر است که برخی از اعضای زوج دیه بیشتری نسبت به عضو دیگر خود دارند . برای مثال در ماده ی ۶۶۵ قانون مجازات اسلامی ، دیه بیضه چپ دو سوم دیه کامل و دیه بیضه راست معادل یک سوم دیه کامل است .
همچنین بخوانید : محاسبه دیه تصادفات رانندگی
مجموع میزان دیه اعضای ده تایی مثل انگشتان دست و پا ، معادل دیه کامل و دیه ی هر انگشت دست یا پا مطابق ماده ی ۶۴۱ و ماده ی ۶۴۶ ، یک دهم دیه کامل است .
مجموع میزان دیه دندان های بیست و هشت گانه نیز دیه کامل دارند . دیه ی هر یک از دندان های جلو که مجموعا دوازده عدد می باشند ، یک بیستم دیه کامل و دیه ی هر یک از دندان های عقب که مجموعا شانزده عدد هستند یک چهلم دیه کامل است .
۲_دیه از بین رفتن منافع : منظور از منفعت ، استفاده ای است که از هر یک از اعضا و دستگاه های بدن انتظار می رود که از مهمترین آن ها می توان به عقل و حواس پنجگانه ی انسان اشاره کرد . بنابر این در صورتی که شخصی مرتکب جنایت بر دیگری شود به طوری که آن فرد حواس خود را از دست بدهد باید دیه آن را بپردازد .
زائل کردن عقل یا از بین بردن یک منفعت یا حس مهم به طور کامل ، موجب تعلق دیه کامل می شود ولی اگر اهمیت آن حس یا منفعت چندان زیاد نباشد ، مثل حس لامسه و حس چشایی ، دیه ی کمتر و یا ارش به آن تعلق خواهد گرفت .
۳_دیه جراحات : در صورتی که شخصی مرتکب جنایت بر دیگری شود و به سبب آن جراحتی به وجود بیاید ، مثل کبودی ، تورم و … ملزم به پرداخت دیه جراحت خواهد بود که مقدار آن مطابق تشخیص پزشکی قانونی تعیین می شود .
علاوه بر موارد ذکر شده در قانون مجازات اسلامی برای دیه شکستگی یا جدا کردن استخوان ها ، تغییر رنگ پوست ، موها ، ناخن ها ، ازاله بکارت و … هم تعیین تکلیف شده است .
ب) بر اساس جنسیت و دین :
علاوه بر نوع صدمه ، جنسیت و دین مجنی علیه نیز در تعیین میزان دیه قابل پرداخت به او موثر است که در ادامه به بررسی این دو مورد می پردازیم .
۱) جنسیت : ماده ی ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی به پیروی از نظر مشهور فقهای امامیه در خصوص میزان دیه زن و مرد اینطور بیان می کند که : « دیه زن و مرد در اعضاء و منافع تا کمتر از ثلث دیه کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه زن به نصف تقلیل می یابد . » و همچنین ماده ی ۵۵۰ در خصوص میزان دیه قتل می گوید : « دیه قتل زن نصف دیه مرد است . »
پیشنهاد میکنیم مطالعه کنید : شرایط تعلق گرفتن دیه در تصادفات رانندگی چیست؟
۲) دین : ماده ی ۵۵۴ قانون مجازات اسلامی در خصوص میزان دیه در افراد غیرمسلمان بیان می کند که : « بر اساس نظر حکومتی مقام رهبری ، دیه جنایت بر اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ( زرتشتی ، کلیمی ، مسیحی ) به اندازه دیه مسلمان تعیین می گردد . »
ج ) بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم :
از دیدگاه اسلام برخی زمان ها و برخی مکان ها حرمت خاصی دارند که وقوع قتل در آن ها ، از نظر برخی فقها موجب تغلیظ و افزاایش دیه می شود . ماده ی ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی نیز به تبعیت از این نظر بیان می کند که : « هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه های حرام محرم ، رجب ، ذی القعده و ذی الحجه یا در محدوده حرم مکه ، واقع شود خواه جنایت عمدی خواه غیر عمدی باشد ، علاوه بر دیه نفس ، یک سوم دیه نیز افزوده می گردد . ساید مکان ها و زمان های مقدس و متبرک مشمول حکم تغلیظ دیه نیست . » بنابراین اگر شخصی در ماه های محرم ، رجب ، ذی القعده و ذی الحجه و یا در محدوده مکه مرتکب قتل شود ، باید یک سوم مبلغ دیه را اضافه بر آن بپردازد .
نکته حائز اهمیت در خصوص تغلیظ دیه این است که مطابق ماده ی ۵۵۷ قانون مجازات اسلامی فقط ناظر بر قتل است و شامل جنایت بر اعضاء و منافع نمی شود .
جمع بندی :
در این مقاله سعی کردیم درمورد دیه به طور کامل توضیح بدهیم ، تفسیر کردیم که دیه چیست و انواع و میزان آن را مشخص کردیم . شما نیز اگر سوالی دارید میتوانید د زیر همین پست در بخش کامنت ها نظرتان را برایمان بنویسید . فراموش نکنید که خدمات مشاوره حقوقی در مشهد دادواره همواه در خدمت شماست.
