یکی از پر چالش ترین نهاد هایی که در حقوق خانواده ی ایران با آن مواجه هستیم ، نهاد مهریه است . مهریه به تبعیت از فقه امامیه وارد حقوق ایران شده و به طور کلی در عرف جامعه ی ما مالی است که پیش از وقوع عقد ازدواج طرفین و خانواده های آنان در مورد میزان آن با یک دیگر به توافق رسیده و پس از وقوع عقد ، زن مالک آن می شود و شوهر ملزم به پرداخت آن می باشد .
در قانون ، متناسب با زمان و شرایط پرداخت مهریه دو نوع مهریه پیش بینی شده که عبارتند از : مهریه عندالمطالبه و مهریه عندالاستطاعه .
بسیاری از خانواده ها پس از بروز اختلاف در زندگی مشترک و یا طلاق ، اقدام به ارائه ی دادخواست پرداخت مهریه می کنند و حجم زیادی از پرونده های قضایی در دادگاه های خانواده به این نهاد مربوط می شود . اما ناآگاهی از مفهوم دقیق مهریه و انواع آن و همچنین قوانین حاکم بر آن باعث می شود که در برخی موارد افراد مرتکب اشتباهاتی شوند و زندگی مشترک آن ها با مشکل مواجه شده و یا در روند دادرسی اختلال ایجاد شود .
به همین دلیل در این مقاله قصد داریم به تمام نکات مرتبط با مهریه از جمله مفهوم آن ، انواع مهریه در قانون ، ضمانت اجرای عدم تعیین آن و مالکیت زن بر مهریه بپردازیم .
مهریه چیست؟
دسترسی آسان به سرفصل ها
مهریه چیست ؟
مهریه مالی است که زن بر اثر ازدواج مالک آن می گردد و مرد ملزم به تسلیم آن به زن می شود .
طبق ماده ی ۱۰۸۲ قانون مدنی به مجرد عقد ، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن نماید.
در فقه و قانون مدنی سه نوع مهریه پیش بینی شده است که احکام و شرایط متفاوتی با یک دیگر دارند ، مهر المسمی ، مهر المثل و مهر المتعه.
مهر المسمی : مال معینی است که به عنوان مهر با توافق زوجین تعیین می شود ، یا شخصی که زوجین انتخاب کرده اند معین می کند.
این مال ممکن است عین معین مثل خانه ، زمین ، باغ ، اتومبیل و غیر این ها باشد ، ممکن است منفعت باشد مثل این که سکونت یا اجاره بهای خانه ای را برای مدت معین مهر قرار دهند و نیز ممکن است عمل یا کار باشد ، البته کاری را می توان مهر قرار داد که ارزش اقتصادی داشته باشد مثل تعلیم زبان خارجی ، آشپزی یا ساختن خانه ای معین . در نهایت ممکن است مهر نه عین باشد ، نه منفعت و نه عمل بلکه حق باشد ، این حق می تواند حق دینی باشد که به نفع زن از طرف شوهرایجاد می شود مثل این که شوهر تعهد کند مبلغ پانصد میلیون تومان را بابت مهر به زن بدهد یا طلبی که شوهر از شخص ثالثی دارد به جای مهر به زن پرداخت شود ، یا می تواند حق عینی مثل حق انتفاع و ارتفاق باشد و یا حق خیار .
مهریه چیست؟
شرایط مهر المسمی :
۱) طبق ماده ی ۱۰۷۸ قانون مدنی مهر باید مالیت داشته یعنی دارای ارزش داد و ستد اقتصادی باشد ، بنابر این چیزهایی مثل آب دریا و هوا را که ارزش داد و ستد اقتصادی ندارند نمی توان به عنوان مهر تعیین کرد .
۲) برابر ماده ی ۱۰۷۸ قانون مدنی مهر باید قابل تملک به وسیله ی زن باشد ، بنابر این اموال و مشترکات عمومی (مانند جاده ها و باغ های عمومی) و موقوفات و یا مالی را که متعلق به شخص ثالث است را نمی توان مهر قرار داد .
۳) اگر مهر عین معین باشد باید در زمان عقد موجود باشد و اگر معلوم شود که در زمان عقد موجود نبوده ، تعیین مهر باطل خواهد بود مثلا اگر اتومبیلی را مهر قرار دهند که در حین عقد از بین رفته بوده است این مهر باطل و بی اثر است و مثل یا قیمت آن به زن تعلق می گیرد.
۴) مالی که به عنوان مهر قرار داده می شود باید متعلق به شوهر باشد ، البته ملک غیر را هم با اذن و اجازه ی مالک می توان مهر قرار داد .
۵) طبق ماده ی ۱۰۷۹ قانون مدنی مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آن ها بشود معلوم باشد ، معلوم بودن مهر به این معنی است که مقدار و جنس و وصف آن مشخص باشد ، بنابر این نمی توان مقدار نا معلومی از زمین یا طلا یا هر کالایی که مشخصات آن معلوم نیست را به عنوان مهر قرار داد .
۶) مهر باید معین باشد، یعنی نمی توان یکی از دو یا چند چیز را به طور مردد (مانند یکی از دو خانه به طور نا معین) مهر قرار داد.
۷) مهر باید منفعت عقلائی مشروع داشته باشد ، بنابر این چیزی را که قانون فروش یا استعمال آن را منع کرده مثل مواد مخدر را نمی توان مهر قرار داد .
۸) شوهر باید قدرت بر تسلیم مهر داشته باشد و گرنه تعیین مهر درست نخواهد بود مثلا انگشتر یا گردن بندی را که در دریا غرق شده و دست یافتن به آن ممکن نیست نمی توان مهر قرار داد. البته اگر شوهر قادر به تسلیم مال نباشد ولی زن بتواند خود آن را به دست آورد ، در این صورت مال مزبور را می توان به عنوان مهر تعیین کرد.
مهریه چیست؟
مقدار مهر المسمی :
در حقوق مدنی برای مهر از نظر مقدار ، حداقل و اکثری معین نشده است و زوجین می توانند آن را با توافق یک دیگر تعیین کنند ، ماده ی ۱۰۸۰ قانون مدنی هم در این زمینه می گوید :«تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است . »
ضمانت اجرای شرایط صحت مهریه
اگر مهر فاقد یکی از شراط صحت ذکر باشد باطل ولی عقد نکاح صحیح است . مثلا اگر مالی که به عنوان مهر تعیین شده مجهول یا نا معین باشد یا پس از عقد معلوم شود که در حین عقد وجود نداشته یا مالک مهر شخص دیگری بوده باشد و آن را تنفیذ نکند ، در این گونه موارد مهر باطل است ولی از آن جایی که مهر یک امر تبعی و فرعی است و از ارکان عقد نکاح به شمار نمی رود به صحت عقد نکاح لطمه نمی زند .
در صورتی که مهریه باطل شود شوهر چه مالی را باید به زن بدهد ؟ ماده ی ۱۱۰۰ قانون مدنی در این خصوص می گوید :«در صورتی که مهرالمسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد یا ملک غیر باشد ، در صورت اول و دوم زن مستحق مهر المثل خواهد بود و در صورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود مگر این که صاحب مال اجازه نماید .»
طبق این ماده اگر مهر المسمی مجهول بوده یا مالیت نداشته باشد زن مستحق مهر المثل است ، مهر المثل به معنای مهری است که بر حسب وضع شخصی ، خانوادگی و اجتماعی زن و با توجه به نزدیکان و امثال او تعیین می شود ، البته باید توجه داشت که با توجه به فقه امامیه و حقوق ایران مهر المثل زمانی بر ذمه ی شوهر قرار می گیرد که نزدیکی صورت گرفته باشد و صرف عقد موجب استحقاق آن نیست . و اگر مهر المسمی مال غیر باشد و صاحب مال آن را اجازه نکند زن مستحق قیمت یا مثل آن است .
مهریه عندالمطالبه و مهریه عندالاستطاعه :
به طور کلی ، با توجه به بخشنامه ی ثبتی ابلاغ شده به دفاتر ثبت ازدواج و طلاق ، مهریه دو نوع است : عندالمطالبه و عند الاستطاعه.
این دو نوع مهریه ، به صورت دو شرط با عناوین « مهریه عندالمطالبه می باشد » و « مهریه عندالاستطاعه می باشد » دردفترچه ی نکاحیه وجود دارد که انتخاب هر یک از آن ها آثار و احکام مخصوص به خود را دارد که آشنایی و شناخت هر یک از آن ها ضروری به نظر می رسد .
۱)مهریه ی عندالمطالبه : مهریه ای است که به محض وقوع عقد نکاح ، زن مالک آن می شود و می تواند با مراجعه به دادگاه های خانواده و یا اجرای ثبت آن را مطالبه کند . در این نوع از مهریه ، مطابق ماده ی ۱۰۸۵ قانون مدنی زن دارای حق حبس بوده و می تواند تا زمانی که مهریه به او تسلیم نشده از تمکین شوهر خود امتناع کند و این امتناع مانع از دریافت نفقه نخواهد بود .
۲)مهریه ی عندالاستطاعه : مهریه ای است که زمان پرداخت آن ، زمانی است که شوهر استطاعت و توانایی پرداخت آن را داشته باشد ، یعنی در صورتی که مرد توانایی و امکان پرداخت مهریه را نداشته باشد زن حق مطالبه ی آن را نخواهد داشت . در چنین مهریه ای زن باید در دادگاه ثابت کند که مرد توانایی پرداخت مهریه را داشته و الزام مرد به پرداخت آن را بخواهد ، در این راستا باید اسناد و مدارک و دلایلی منوط بر وجود دارایی ها و اموال مرد به غیر از مستثنیات دین، اعم از اموال منقول و غیر منقول و در صورتی که مرد کارمند باشد ، حقوق او را که با توجه به فرزند داشتن یا نداشتن ، از یک چهارم تا یک سوم آن به زن تعلق خواهد گرفت ، به دادگاه ارائه کرده که در صورت اثبات آن ها ، دادگاه حکم به الزام مرد به پرداخت مهریه صادر می کند و در غیر این صورت ، اگر زن نتواند در محاکم قضایی وجود اموال و دارایی های مرد را اثبات کند ، به خواسته اش یعنی مطالبه ی مهریه نخواهد رسید .
مالکیت زن بر مهریه
طبق ماده ی ۱۰۸۲ قانون مدنی :« به مجرد عقد زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید .» بنابراین اگر مهریه عین معین باشد مثل خانه یا زمین با تحقق نکاح ، آن عین به مالکیت زن در می آید و زن حق هر گونه انتفاع و تصرف مالکانه در آن را خواهد داشت ، به صورتی که می تواند آن را بفروشد ، ببخشد یا اجاره دهد.
اگر مهریه عین کلی باشد ، مثل مقداری پول یا طلا ، به محض وقوع عقد ، شوهر بدهکار آن شده و زن می تواند آن را مطالبه کند ، مگر اینکه طبق ماده ی ۱۰۸۳ قانون مدنی مدت یا اقساطی جهت تادیه ی آن منظور شده باشد .
و اگر مهریه منفعت یا حق دیگری باشد باز هم با وقوع عقد زن مالک آن می گردد و زن می تواند در آن تصرفات مالکانه کند .
ضمانت اجرای مالکیت زن بر مهریه
همان طور که گفته شد ، زن به مجرد عقد ، مالک مهریه می شود و می تواند آن را از شوهر مطالبه کند و برای احقاق حق خود از راه های قانونی مثل رجوع به دادگاه و صدور اجراییه ی ثبتی اقدام کند ،علاوه بر این ها قانون به زن حق داده است که تا مهریه ی خود را دریافت نکرده از تمکین خودداری کند ، این حق معروف به حق حبس است .
ماده ی ۱۰۸۵ قانون مدنی در این خصوص می گوید :« زن می تواند تا مهر به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع کند ، مشروط بر این که مهر او حالّ باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود . »
طبق این ماده حق حبس مشروط به این است که مهر زن حالّ ، یعنی بدون مدت و قابل وصول به محض عقد ، باشد و اگر مهر موّجل یعنی مدت دار باشد برابر این ماده زن حق حبس ندارد . همچنین طبق این ماده هنگامی که زن با اعمال حق حبس خود از تمکین خودداری می کند ناشزه محسوب نشده و مستحق نفقه خواهد بود .
ولی طبق ماده ی ۱۰۸۶ اگر زن قبل از دریافت مهریه از شوهر تمکین کند ، حق حبس او ساقط می شود و دیگر نمی تواند به عنوان عدم تأدیه ی مهر از انجام وظایف زناشویی خودداری کند .
مطالب مرتبط : نفقه چیست؟ – همه چیز درباره نفقه
عدم تعیین مهریه در عقد ازدواج
طبق ماده ی ۱۰۷۸ قانون مدنی:« اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد نکاح صحیح است و طرفین می توانند بعد از عقد ، مهر را به تراضی معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین ، بین آن ها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود .»
بنابر این در مورد ذکر نشدن مهریه در عقد نکاح یا شرط عدم مهریه ، زوجین می توانند بعد از عقد بر تعیین مهر موافقت کنند یا اینکه داور و یا داورانی را با توافق یک دیگر، برای تعیین مهر انتخاب کنند . و اگر قبل از توافق زوجین بر مهریه نزدیکی واقع شود زن مستحق مهر المثل است و اگر قبل از نزدیکی و تعیین مهریه ، طلاق واقع شود زن مستحق مهرالمتعه خواهد بود که با توجه به وضعیت دارایی و نداری مرد تعیین می شود .
تفاوت مهر المثل و مهرالمتعه در این است که در مهر المثل به وضعیت زن توجه می شود ولی در تعیین مهر المتعه وضعیت اقتصادی مرد در نظر گرفته می شود .
مهریه ی همسر دوم :
همان طور که گفته شد مهریه از حقوق زن در ازدواج است و از این حیث در تعیین و مطالبه ی مهریه بین همسر اول و دوم تفاوتی نیست ، در نتیجه همسر دوم هم مثل همسر اول می تواند با توافق زوج مهر المسمی تعیین نموده و یا در صورت عدم تعیین و تحقق طلاق مستحق مهر المثل یا مهر المتعه خواهد بود .
همسر دوم نیز می تواند درخواست مطالبه ی مهریه ی خود را از دادگاه داشته و دادگاه با بررسی درخواست و شرایط مرد ، حکم به پرداخت مهریه می دهد . در صورتی که هر دو زن به صورت همزمان درخواست مطالبه ی مهریه را بدهند دادگاه با رسیدگی به موضوع و در نظر گرفتن شرایط مرد ، حکم پرداخت مهریه ی هر دوی آن ها را صادر می کند . بنابراین مطالبه ی مهریه ی زن اول از دادگاه ، سبب ضایع شدن حق زن دوم نسبت به مهریه نخواهد بود .
مهریه چیست؟
مهریه در ازدواج موقت:
علی رغم این که عقد موقت به نظر برخی از افراد جامعه امری ناپسند به شمار می آید اما قواعد آن به موجب متون فقهی در متون قانونی پیش بینی شده است .
بر خلاف عقد دائم که تعیین مهریه در آن ضروری نیست و زوجین می توانند بعد از عقد نیز نسبت به مهریه به توافق برسند ، در عقد موقت طبق ماده ی ۱۰۹۵ قانون مدنی ،تعیین مهریه یکی از ارکان عقد به شمار می رود و عدم تعیین آن سبب بطلان عقد می شود .
قابل به ذکر است که مهر المثل و مهر المتعه مخصوص عقد دائم است و در صورتی به زن تعلق می گیرد که مهریه تعیین نشده باشد و مرد قبل یا بعد از رابطه ی زناشویی بخواهد همسر خود را طلاق دهد ، اما از آن جایی که عدم ذکر مهریه در ازدواج موقت سبب باطل شدن عقد می شود ، لذا این دو نوع مهریه نیز به زن تعلق نمی گیرد .
علاوه بر این به موجب ماده ی ۱۰۹۶ قانون مدنی که بیان می دارد :« در نکاح منقطع موت زن در اثناء مدت موجب سقوط مهر نمی شود و همچنین است اگر شوهر تا آخر مدت بااو نزدیکی نکند . » ، اگر زن در طول مدت عقد موقت فوت کند یا رابطه ی زناشویی با مرد نداشته باشد ، باز هم مهر از بین نخواهد رفت .
در نهایت طبق ماده ی ۱۰۹۷ قانون مدنی در خصوص این که شوهر در ازدواج موقت قبل از نزدیکی با زن ، تمام مدت نکاح را ببخشد و به رابطه ی زوجیت خاتمه دهد باز هم زن مستحق نصف مهریه است و مرد باید آن را بپردازد .
جمع بندی :
در این مقاله سعی کردیم از مهریه سخن به میان آوریم ، به تعریف مهریه پرداختیم ، شرایط و مقدار مهر المسمی را بیان کردیم و ضمانت اجرای شرایط صحت مهریه و ضمانت اجرای مالکیت زن بر مهریه را مورد بررسی قرار دادیم . شما نیز اگر در این زمینه مسئله ای دارید میتوانید در بخش نظرات در همین پست با ما و با دیگران آن را در میان بگذارید و نیز اگر مشکلی در این موضوع دارید میتوانید با وکلای مجرب دادواره از طریق خدمات مشاوره حقوقی از جمله مشاوره حقوقی آنلاین و مشاوره حقوقی تلفنی در ارتباط باشید.
